บทความนี้จะมาแนะนำเรื่อง การออกแบบโคกหนองนา โดยเน้นถึงจุดประสงค์ของการสร้างประโยชน์ในพื้นที่ ให้ได้ประโยชน์สูงสุด ว่าควรออกแบบ และดำเนินการอย่างไร สามารถใช้เทคนิคอะไรได้บ้าง
หากใครยังไม่รู้ว่า เนื้อหานี้เกี่ยวกับอะไร แนะนำให้กดเข้าไปดูตามหัวข้อ ด้านล่าง หรือ ด้านขวาก่อน เพื่อทำความเข้าใจเกี่ยวกับ โคกหนองนาโมเดล
ก่อนออกแบบโคกหนองนาโมเดล ควรทำอะไรก่อน-หลัง และดูหัวข้อเด่นในเรื่องนี้
กำหนดจุดประสงค์ และเป้าหมาย เพื่อให้การออกแบบได้ผลจริง
การกำหนดจุดประสงค์เป็นสิ่งสำคัญในการออกแบบโคกหนองนาโมเดล และรวมถึง เป้าหมายที่ต้องการด้วย หากไม่มีวัตถุประสงค์ที่ชัดเจน ว่าต้องการทำอะไร ทำอย่างไร จะทำให้การออกแบบเป็นไปได้ยาก
เพราะจุดประสงค์ที่แท้จริงในการออกแบบโคกหนองนาโมเดล ก็เพื่อลดขั้นตอนการทำงาน ทำให้เกษตรกร หรือผู้ดูแล ไม่ต้องมีภาระเพิ่ม สามารถจัดการพื้นที่ทั้งหมดได้ ใช้เวลาดำเนินการน้อย รวมไปถึง ลดต้นทุนค่าแรง ค่าดำเนินการ ตัดปัญหาเหล่านี้ได้ทั้งหมด
ตัวอย่างการตั้งจุดประสงค์ของการออกแบบพื้นที่
- เพื่อลดขั้นตอนการทำงานให้น้อยลง เช่น แต่เดิมต้องเดินรดน้ำทั่วทั้งแปลง หรือต้องวางสปริงเกอร์ไว้ทั่วสวน ก็ใช้วิธีการขุดคลองไส้ไก่ หรือหลุมขนมครก เพื่อประหยัดเวลาและค่าใช้จ่าย รวมถึงต้นทุนในการดำเนินการอื่น ๆ
- เพื่อให้การดูแลทั่วถึง และเก็บผลผลิตได้ทัน ก็อาจแก้ปัญหาด้วยการ เลือกพื้นที่ปลูกพืชที่ได้ผลผลิตดีไว้ใกล้ ๆ อย่างไหนให้ผลผลิตน้อย นาน ๆ ครั้ง ก็เอาไว้ไกล ๆ นาน ๆ ทีถึงจะออกไปเก็บเกี่ยว
- เพื่อสร้างรายได้อย่างยั่งยืน การแก้ปัญหาคือ ให้ไปเน้นผลผลิตในบางกลุ่ม ไม่ว่าจะเป็นการเพาะปลูก หรือการเลี้ยงสัตว์ อย่างไหนได้ราคาดีกว่าก็ไปเน้นอย่างนั้นมากหน่อย
- เพื่อความเป็นอยู่พอเพียง หากเน้นแค่พอเพียง ก็อาจใช้พื้นที่ส่วนใหญ่ เพาะปลูกพืชที่จำเป็น เช่น ข้าว สวนครัว และเสี้ยงสัตว์บ้าง เช่น ไก่ เป็ด หมู ฯลฯ ตามความเหมาะสม เพื่อให้สามารถอยู่รอดได้โดยไม่ต้องเสียค่าใช้จ่ายที่สูง
- เพื่อแก้ปัญหาความแห้งแล้ง อาจต้องใช้พื้นที่ 1/3 หรือ 2/3 เป็นการขุดหนองเพื่อกักเก็บน้ำไว้ใช้ หากพื้นที่มีความแห้งแล้งสูง เก็บน้ำไม่ได้ ก็จำเป็นต้องใช้วิธีการขุดสระโดยใช้ผ้าใบรองก้นสระ เพื่อป้องกันน้ำซึม หากพื้นที่น้อยก็อาจต้องขุดลึกหน่อย หากพื้นที่มีมาก อาจขุดไว้ตื้น ๆ แต่หลายสระ
การตั้งจุดประสงค์นั้น ก็เพื่อลดขั้นตอนการดำเนินการ และตัดภาระค่าใช้จ่ายที่จะต้องเกิดในอนาคต หากตั้งจุดประสงค์ไว้ แล้วการดำเนินงานจริง ต้องลงทุนสูง มีภาระในการดำเนินการอีกมากมาย ทั้งในขณะเริ่ม และในอนาคต ก็ไม่ถือว่าเป็นวิธีที่ถูกต้องในการออกแบบโคกหนองนาโมเดล
การออกแบบโคกหนองนาโมเดล ที่ได้ผลดี จะต้องช่วยแก้ปัญหาและลดภาระได้ในอนาคต
ส่วนการตั้งเป้าหมาย ว่าต้องการให้อนาคตเป็นอย่างไร ก็ต้องขึ้นอยู่กับจุดประสงค์ที่มี และการดำเนินการที่สอดคล้องกับจุดประสงค์หลัก แต่หากยังแก้ไขปัญหาไม่ได้ หรือทำได้ยาก ก็เท่ากับว่า การออกแบบนั้นไม่ได้ตอบโจทย์ ทางแก้ที่ดีที่สุดคือ ปรับวิถีชีวิตให้เข้ากับพื้นที่เดิม แต่หากมีทุนก็แนะนำว่า ควรจะออกแบบใหม่ไปเลย
อะไรคือสิ่งที่ต้องมี และไม่ควรมี ในการออกแบบโคกหนองนาโมเดล
หลายคนอาจเคยสงสัยว่าทำไม โคกหนองนา จึงต้องขุดสระเป็นรูปร่างแบบนั้นแบบนี้ ในพื้นที่เต็มไปด้วยคลอง แทบไม่มีพื้นที่เพาะปลูก หรือทำกิจกรรมใด ๆ เลย
นั่นเพราะเจ้าของพื้นที่ไม่เข้าใจในหลักการ หรือโดยรวม ๆ แล้ว อาจแค่นึกสนุก จึงทำให้โคกหนองนาที่เราเห็น มักกลายเป็นพื้นที่เล่นของคนรวย ที่อยากมีสวนเกษตร ในอนาคต ก็เขียวขจีเต็มไปด้วยต้นไม้ จะไม่ให้งามได้อย่างไร ก็สระและคลองชุ่มน้ำขนาดนั้น
แต่หากมองลึก ๆ เข้าไปภายในแปลงเกษตร เราอาจเห็นท่อ PVC และสายยาง สปริงเกอร์ ทั่วสวน ก็เลยคิดว่า ถ้าทำแบบนั้นแล้วจะขุดสระทำโคกไปทำไมแต่แรกให้เสียพื้นที่ แล้วอะไรคือสิ่งจำเป็นที่ต้องมีในโคกหนองนา
สิ่งที่ต้องมีในโคกหนองนาโมเดล
- สระน้ำ หากพื้นที่ห่างไกลแหล่งน้ำ และชลประทาน การหาน้ำยาก จำเป็นต้องมีสระน้ำไว้เก็บน้ำเพื่อใช้ประโยชน์
- บ่อบาดาล นอกจากสระน้ำแล้ว หากไม่มีแหล่งน้ำอื่นเลย ทางเลือกสุดท้ายก็ต้องเจาะบ่อบาดาล แต่ต้องมั่นใจว่า คุ้มค่ากับการลงทุน
- บ่อ/หลุมขนมครก หากพื้นที่น้อย การขุดสระกว้าง ๆ อาจทำได้ยาก การมีบ่อ หรือหลุมขนมครก จะเป็นตัวช่วยเก็บน้ำและทำให้พื้นดินชุ่มชื้น
- คลองไส้ไก่ ตัวช่วยผันน้ำจากที่สูงลงที่ต่ำได้ดีกว่าการเลือกใช้ท่อสปริงเกอร์ทั่วแปลงเกษตร
- ปั๊มน้ำ เครื่องสูบน้ำ แทนที่จะหมดไปกับการติดตั้งเครื่องสูบน้ำ และท่อสปริงเกอร์ แต่เลือกปั๊มน้ำ เพื่อสูบน้ำจากสระขึ้นที่สูงแล้วปล่อยให้ไหลไปตามแรงโน้มถ่วงทั่วสระ ก็ลดต้นทุนไปได้เยอะเลย และก็ไม่ได้ต้องเปิดตลอด 24 ชั่วโมง แค่วันละครั้งหรือ 2 ครั้งก็เพียงพอ
- แทงค์น้ำ ถังน้ำ สำหรับเก็บน้ำไว้บนที่สูง การใช้งานก็แค่เปิดให้น้ำไหลออกจากถังเก็บไปหาแปลงเกษตร หรือพื้นที่ที่ต้องการ
- หลอดไฟ/ไฟฟ้า อาจใช้หลอดโซล่าเซลในบางจุด ทั้งนี้ก็เพื่อความปลอดภัย และแสงไฟยังช่วยเรื่องระบบนิเวศน์ของแมลงกลางคืน และนักล่า
สิ่งที่ไม่จำเป็นต้องมีในโคกหนองนาโมเดล
- สระน้ำ หากพื้นที่ใกล้แหล่งน้ำ ติดคลองชลประทาน การขุดสระเพื่อกักเก็บน้ำก็ไม่จำเป็น เว้นแต่จะมีจุดประสงค์เพื่อใช้เลี้ยงสัตว์น้ำ สร้างรายได้
- สระน้ำที่คดเคี้ยวเป็นรูปร่างต่าง ๆ เป็นความเข้าใจผิด ๆ ในการรวมเอา สระ คลองไส้ไก่ และหลุมขนมครก เข้าด้วยกัน ทำให้ได้รูปร่างแปลก ๆ แต่ไม่เกิดประโยชน์อย่างเต็มที่
- สระ+คลอง+หลุมขนมครก ที่ลึกแต่เก็บน้ำไม่อยู่ ขุดให้เป็นรูปร่างต่าง ๆ แล้วยังมีทั่วทั้งแปลง แต่ดันเก็บน้ำไม่ได้ แล้วแบบนี้จะไปโทษใคร
- บ่อบาดาล อย่างที่บอก เมื่อมีแหล่งน้ำอื่น ๆ ก็ไม่จำเป็นต้องมีแหล่งน้ำที่ต้องลงทุนสูง บางคนมีทั้งสระ มีทั้งบ่อบาดาล จะรวยไปไหน
- สปริงเกอร์ ท่อ PVC และระบบจัดการน้ำ เพื่อความชุ่มชื้นของแปลงเพาะปลูก สิ่งเหล่านี้ไม่ได้จำเป็น เป็นการลงทุนที่ไม่คุ้มเอาเสียเลย
เรื่องของสระน้ำ และบ่อบาดาล ที่อยู่ในพื้นที่เดียวกัน เป็นเรื่องละเอียดอ่อนที่หลายคนถกเถียงกันมาก เพราะในบางพื้นที่ เกษตรกรมักชอบอ้างว่า ไม่มีประปา (อาจรวมถึงไฟฟ้า) ห่างไกลความเจริญ จำเป็นต้องมีน้ำไว้ใช้ โดยเฉพาะการเจาะบ่อบาดาล ก็เพื่อนำน้ำมาใช้อุปโภค บริโภค นี่คือสิ่งจำเป็น
ผู้เขียนจึงเห็นว่า หากเลือกจะไปอยู่ในที่แร้นแค้น และแห้งแล้งอย่างนั้น หากทุนไม่สูงจริง ๆ คงอยู่ไม่รอดใน 5 ปี แต่ก็ฟันธงไม่ได้ว่า ทางเลือกไหนจะให้ผลดีสุดสำหรับเจ้าของพื้นที่ แต่หากให้ผู้เขียนเลือก ก็ขอเลือกพื้นที่ที่ น้ำประปา ไฟฟ้า เข้าถึงง่าย ๆ จะดีกว่า
ทดสอบ และทดลองในพื้นที่เล็ก ๆ ก่อนทำจริง
จากที่กล่าวมาข้างต้น เรื่องสิ่งที่ต้องมีในการออกแบบโคกหนองนาโมเดล ทั้งนี้ ไม่ได้รวมกล่าวถึง โคก และนา(ที่ลุ่ม) ซึ่งเข้าใจว่า การจะออกแบบนั้น จำเป็นต้องรู้ว่า จะต้องมีอะไรบ้าง ไม่จำเป็นต้องมีอะไรบ้าง
หากแนะนำไปว่า ในพื้นที่ต้องมี โคก หรือ นา(ที่ลุ่ม) ไม่งั้นจะไม่เป็นโคกหนองนา แล้วเกิดคำถามต่อ ว่าหากเขาอยู่ในที่สูงอยู่แล้ว หรือการปรับปรุงพื้นที่เดิม ที่เคยเป็นบ่อปลามาก่อน มิต้องเสียค่าใช้จ่ายกันบานเบอะเหรอ
ดังนั้น การออกแบบจึงต้องมีการยืดหยุ่น ไปตามสภาพแวดล้อมจริงที่เกิดขึ้น เพียงแต่ให้ได้ภาพรวมที่จะบอกว่า โคก คือส่วนที่อยู่อาศัย , หนอง คือที่เก็บน้ำ และนา คือที่เพาะปลูก
เมื่อได้แนวทาง และจุดประสงค์ของการออกแบบแล้ว ค่อยมาดูผัง หรือแปลนคร่าว ๆ โดนวาดเอาไว้ว่า ตำแหน่งใด ควรทำอะไร ให้ถูกต้องตามศาสตร์ดังนี้
- ไม่เกิดความเดือดร้อนทั้งตนเองและผู้อื่น
- จัดการง่าย ดูแลได้อย่างทั่วถึง
- เริ่มทำจากใกล้ ๆ ก่อนขยายออกไปไกล ๆ
- ไม่จำเป็นต้องทำทั้งหมด หรือทำทั่วทั้งแปลง
- ใช้วัตถุดิบที่มีให้เกิดประโยชน์สูงสุด
ในการจัดวางตำแหน่ง ไม่ว่าจะเป็น แปลงเกษตร ฟาร์ม สระเก็บน้ำ คลองไส้ไก่ รวมไปถึงตำแหน่งการปลูกพืชผลต่าง ๆ ล้วนแต่ต้องคำนึงถึงศาสตร์ 5 ข้อด้านบน
โดยเฉพาะในเรื่องของทิศทางของลม ซึ่งในประเทศไทย จะมีทิศทางลมดังนี้
- ฤดูร้อน (ช่วงเดือนมีนาคม-พฤษภาคม) ลมจะพัดมาทางทิศใต้
- ฤดูฝน (ช่วงเดือนมิถุนายน-พฤศจิกายน) ลมจะพัดมาจากทางทิศตะวันตกเฉียงใต้
- ฤดูหนาว (ช่วงธันวาคม-กุมภาพันธ์) ลมจะพัดมาจากทิศตะวันออกเฉียงเหนือ
ดังนั้น การวางแบบแปลน โดยเฉพาะ ฟาร์มเลี้ยงสัตว์ ซึ่งจะมีกลิ่นจากของเสีย ควรคำนึงถึงสภาพแวดล้อมของตัวเอง และเพื่อนบ้าน รวมไปถึงชุมชนด้วย ตำแหน่งในการวางที่ดีที่สุดคือ ให้ขนานไปกับที่อยู่อาศัย
หากเลี่ยงไม่ได้ ควรให้อยู่ในที่โล่ง และไม่ควรมีไม้ยืนต้นปกคลุม เพื่อให้แสงแดดได้ส่องถึง รวมถึงไม่ควรใกล้แหล่งน้ำที่ขาดการบำบัดจนเกินไป
แปลงเกษตร อะไรที่กินใช้บ่อย ๆ ควรอยู่ใกล้ที่อาศัย ไม้ผลที่ร่วงหล่น ไม้ดอก ไม้ประดับ ที่มีการร่วงหล่น ของดอก ผล ใบ เกิดการเน่าเหม็น ควรห่างจากที่พักอาศัย
ไผ่ พืชกอ หน่อ เหง้า ควรปลูกไว้ใกล้บ้าน เพราะจะง่ายในการดูแล เมื่อพบเห็นบ่อย ๆ ก็จะเกิดความขยันในการตัดแต่งและจัดการ พืชจำพวกนี้ ช่วยให้บ้านเย็น และใช้ประโยชน์ได้ไม่จำกัด
ไม่ใช่ปล่อยให้อยู่ท้ายสวนจนรกครึ้ม ไร้การดูแล ส่วนพืชที่ไม่ต้องดูแลมากนักเช่น มะพร้าว มะม่วง ขนุน หรือไม้ผลยืนต้น ให้เอาไว้ตามคันดิน และควรห่างจากแปลงเกษตรอื่น เพราะผลที่ร่วงหล่น อาจทำให้เกิดความเสียหายต่อพืชชนิดอื่นได้
ทดลองทำในพื้นที่เล็ก ๆ ให้ได้ผล ก่อนขยายไปพื้นที่ใหญ่
แหล่งน้ำ ควรอยู่ใกล้ที่อาศัย เมื่อมีการขุดสระ หรือบ่อ จะมีดินเหลือมาทำโคก ไม่ควรเอาดินไปทำโคกไกลจากพื้นที่ขุดสระ ทั้งยังเสียเวลาแล้วก็ไม่เกิดประโยชน์ ดินที่ขุดได้ก็ก่อโคกในบริเวณใกล้ ๆ นั้นเลย การติดตั้งปั๊มน้ำเพื่อดึงน้ำขึ้นมาเก็บในถัง หรือแท้งค์น้ำ ใกล้ ๆ ที่พัก หรือในบริเวณที่สามารถมองเห็นได้ ก็จะง่ายในการจัดการ
ทำร่องน้ำจากที่สูงนั้น ลาดลดหลั่นกันไปให้ทั่วแปลง หากกลัวว่าน้ำจะซึมลงดินเร็วไปก็อาจใช้หิน กรวด หรือผ้ายาง รองเป็นร่องเล็ก ๆ ไม่จำเป็นต้องใหญ่เป็นเมตร ๆ แบบที่เห็นทั่วไป
ร่องน้ำ คลองเล็ก ๆ ที่เรียกว่า คลองไส้ไก่นี้ ไม่ได้มีหน้าที่เก็บน้ำ แต่มีหน้าที่เป็นทางน้ำ ส่งน้ำไปยังพื้นที่ต่าง ๆ และช่วยทำให้น้ำ ระบายออกไปยังพื้นดินได้เร็วขึ้น ผิวดินบริเวณรอบ ๆ ก็ชุ่มน้ำ และเหมาะกับเป็นที่ปลูกผักที่ชอบน้ำหลาย ๆ ชนิด
ขุดคลองตื้น ๆ ผันน้ำให้วนเลี้ยวเคี้ยวคด จนสุดท้ายก็ไหลกลับมายังสระที่เพิ่งสูบน้ำขึ้นไป ทำอย่างนี้ก็ไม่เสียประโยชน์ ไม่เสียเวลา และไม่เปลืองงบประมาณในการติดตั้ง ระบบสปริงเกอร์ จนทั่วสวน
เมื่อได้ภาพ ได้ผัง ได้แบบแปลนแล้ว ก็ทดลองทำกับพื้นที่แปลงเล็ก ๆ อาจจะเริ่มจาก 1 งานก่อน โดยปรับสภาพไปตามสัดส่วนที่ได้ เมื่อจัดการแล้ว และสามารถให้ผลผลิตอยู่ได้มากกว่า 2-3 ปี หรือจนกว่าจะรู้สึกว่า ชำนาญแล้ว ก็ค่อยขยายไปยังพื้นที่ใหญ่ขึ้น
ความล้มเหลวของโครงการ โคกหนองนาโมเดล จากหลาย ๆ เหตุผลที่ทำให้ไปต่อไม่ได้
ปรับปรุงและพัฒนาพื้นที่ ให้เหมาะสมกับสภาพความเป็นอยู่
เมื่อการทดลองจากแปลงเล็ก ๆ อาจจะเริ่มจาก 1 งาน หรือ 1 ไร่ ทำแล้วไหว ไม่ลำบาก และอยู่ได้ พืชผลให้ผลผลิตที่ดี ฟาร์มไม่ขาดแคลนวัตถุดิบในการใช้ทำอาหาร ลดค่าใช้จ่ายได้ ก็อาจพัฒนา ต่อยอด และขยายพื้นที่ออกไปมากขึ้น
การออกแบบและจัดทำ โคกหนองนาโมเดลนี้ ไม่จำเป็นต้องทำทีเดียวทั้งแปลง แต่ควรทำไปเรื่อย ๆ เพราะการจะออกแบบ และใช้ประโยชน์ ผู้ที่รู้ดีที่สุดคือ ผู้อยู่อาศัย ไม่ใช่ใครก็จะทำกันได้ง่าย ๆ ต้องเข้าใจหลักการ การจัดการที่ดี มีความสอดคล้องกับระบบการทำงานของผู้อยู่อาศัย หรือใช้ประโยชน์
อย่าเอาแค่สวยหรือเท่อย่างเดียว เพราะกินไม่ได้ สุดท้ายก็เสียเงินโดยเปล่าประโยชน์
ความรู้ด้านการทำเกษตรอินทรีย์ที่น่าสนใจ ล่าสุดในตอนนี้
ปรับปรุงดิน การทำปุ๋ย
สภาพดินปนทราย ปลูกพืชอะไรถึงจะดี
ดินปนทราย ปลูกอะไรดี พื้นที่การเกษตรในประเทศไทย แตกต่าง
อ่านเรื่องนี้เพิ่มเติม
เทคนิคและวิธีการ
พริกขี้หนูหัวเรือพันธุ์ใหม่ สร้างรายได้ยั่งยืน
พริกขี้หนูหัวเรือ พันธุ์ใหม่ ที่อยากแนะนำ หลังจากที่ได้
อ่านเรื่องนี้เพิ่มเติม
เทคนิคและวิธีการ
การปลูกข่า เทคนิควิธีปลูกแบบพอเพียง
การปลูกข่า สร้างรายได้ นับวัน ข่า มีมูลค่าในเชิงการค้า
อ่านเรื่องนี้เพิ่มเติม
เกษตรในพื้นที่น้อย
ปลูกหอมแดงในกระถางอย่างไรให้ได้ผล
ปลูกหอมแดงในกระถาง ใครว่าเป็นไปไม่ได้ ถ้าเราอยากจะปลูกไ
อ่านเรื่องนี้เพิ่มเติม
เทคนิคและวิธีการ
แครอท วิธีการปลูกไว้กินเอง มีประโยชน์มาก
แครอท ประโยชน์เยอะ ปลูกง่าย แต่ปกติเห็นซื้อเขากิน วันนี
อ่านเรื่องนี้เพิ่มเติม
เทคนิคและวิธีการ
การปลูกถั่วฝักยาวแบบพอเพียง ทำได้จริงหรือไม่
ถั่วฝักยาว เป็นผักสวนครัวรั้วกินได้อีกหนึ่งชนิดที่น่าปล
อ่านเรื่องนี้เพิ่มเติม
เทคนิค วิธีการ
พื้นที่น้อย
การทำปุ๋ย
ขยายพันธุ์พืช